Καστοριά – Το Όνομα και οι Ιστορικές Μαρτυρίες εως τον 12ο αιώνα

Της Ευγενίας Δρακοπούλου

Το όνομα

Οι επιστημονικές αναζητήσεις γιά την προέλευση του ονόματος της πόλης της Καστοριάς φαίνεται ότι δεν έχουν ακόμη εξαντληθεί. Ο Η.Geizer υποστήριξε ότι το όνομα της πόλης προέρχεται από τη βουλγαρική λέξη kostur,  θέση που αποδεικνύεται λανθασμένη διότι το όνομα μαρτυρείται από την εποχή του Ιουστινιανού. Η ονομασία της πόλης πιθανότατα προέρχεται από τον κάστορα που ζούσε στις όχθες της λίμνης. Την άποψη αυτή έχουν υποστηρίξει οι B.Vasmer και Π.Τσαμίσης.

Ας σημειωθεί ότι παρουσία καστόρων δεν μαρτυρείται στις πηγές των χρόνων της τουρκοκρατίας, γεγονός που δηλώνει ίσως την εξαφάνιση του ζώου πριν από εκείνη την εποχή, φαινόμενο όχι μοναδικό στον ευρωπαϊκό χώρο. Σχετικό παράδειγμα έχομε στην Κάτω Ιταλία, όπου τον 16ο αιώνα η καταστροφή δασών και ελών είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του κάστορα.

 Σύμφωνα με μια λιγότερο πιθανή άποψη το όνομα της πόλης προέρχεται από τη λέξη κάστρον, ερμηνεία που δίνει πρώτη η Άννα Κομνηνή: περί δέ τον τράχηλον (της λίμνης) και πύργοι και μεσοπνργια ώκοδόμηνται κάστρου δίκην όπερ και Καστοριά ονομάζεται*”. Είναι γεγονός ότιέτσι αποκαλείτο συχνά η πόλη κατά τη μεταβυζαντινή εποχή, κυρίως στους κώδικες της Μητροπόλεως Καστοριάς18 αλλά και ότι η προσωνυμία καστριώτης συνόδευε συχνά τους καστοριανούς.

 Σύνδεση του ονόματος της πόλης έχει γίνει επίσης με τον Κάστορα, διότι σύμφωνα με την τοπική μυθολογία ή πόλις έκτίσθη περί το 840 π.Χ. υπό του Κάστορος, αδελφού του Πολυδεύκη, τον οποίου την όργήν φεύγων και λαβών χρησμον παρά τον Μαντείου των Δελφών μέ σχετικήν υποδειξιν έκτισε την πόλιν..

Οι ιστορικές μαρτυρίες έως τον 12ο αιώνα

Είναι γενικώτερα σήμερα επιστημονικά αποδεκτό ότι η θέση της Καστοριάς ταυτίζεται με τη θέση της ρωμαϊκής πόλης Κήλητρο ή Κέλετρο, της οποίας περιγραφή έχει παραδοθεί από τον Τίτο Λίβιο, ενώ οι γειτονικές πόλεις της περιοχής Ορεστίδος, Διοκλητιανούπολη και Αργός Ορεστικό, αναφέρονται με όχι πάντα σαφή τρόπο στις πηγές κατά την ρωμαϊκή23 και την πρώιμη βυζαντινή εποχή.

Κατά τον 6ο αιώνα, σύμφωνα με την εκτεταμένη περιγραφή του Προκοπίου Πόλις δέ ην επί Θεσσαλίας, Διοκλητιανούπολις όνομα, ευδαίμων μέν το παλαιόν γεγενημένη. προϊόντος δέ τοϋ χρόνου βαρβάρων οί έπιπεσόντων καταλυθεϊσα και οίκητόρων έρημος γεγονυΐα επί μακρότατον λίμνη δέ τις αύτη έν γειτόνων τυγχάνει ούσα, ή Καστοριά ώνόμασται, και νήσος κατά μέσον της λίμνης τοις ϋδασι περιβέβληται. μία δέ εις αυτήν είσοδος από της λίμνης έν στενώ λέλειπται, ούτε πλέον ες πεντεκαίδεκα διήκουσα πόδας ορός τε τη νήσω επανέστηκεν ύψηλόν άγαν, ήμισυ μεν τη λίμνη καλυπτόμενον, τω δέ λειπομένω εγκείμενον, διό δή βασιλεύς οϋτος τόν Διοκλητιανουπόλεως ύπεριδών χώρον ατε που διαφανώς ευέφοδον όντα και πεπονθότα πολλω πρότερον απερ έρρήθη,πόλιν εν τη νήσω όχυρωτάτην έδείματο, και τό όνομα, ως τό εικός άφήκε τη πόλει, ο Ιουστινιανός έχτισε μία οχυρώτατη πόλη στη θέση όπου ήταν το νησάκι της λίμνης της Καστοριάς δίνοντας της το όνομα Διοκλητιανούπολη από τη γειτονική ερειπωμένη ομώνυμη πόλη.

 Με νεώτερη ανασκαφή στη Διοκλητιανούπολη ήρθε στο φως τμήμα από τα ιουστινιάνεια τείχη και εντοπίσθηκαν τρείς παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Αρχή γιά να θεωρηθεί η Καστοριά από τους μελετητές τόπος εξορίας υπήρξε η λανθασμένη ερμηνεία ενός χωρίου του Κεδρηνού. Συγκεκριμένα, η πληροφορία ότι η Ειρήνη Αθηναία (797-802) τόν δέ μάγιστρον και θεόδωρον πατρίκιον τον Καμουλιανόν και έτερους των εν τέλει έξώρισεν εν Καϊστορία, όπως απέδειξε ο G.Ostrogorsky, δεν αναφέρεται σε εξορία του πατρικίου στην Καστοριά αλλά εν Καϊστορία, λατινικά quaestoriam, που εννοείται ως in questorio, δηλαδή σε περιορισμό στο ίδιο του το σπίτι. Η πόλη που μνημονεύεται στο Στρατηγικόν του Κεκαυμένου ως κάστρο στις επιδρομές του βουλγάρου τσάρου Συμεών (918)31, σύμφωνα με τον P. Lemerle δεν πρέπει να συσχετισθεί με την Καστοριά.

Η βουλγαρική παρουσία στην περιοχή υπήρξε καθοριστική γιά την τύχη της πόλης τον 10^ο αιώνα. Ο Σκυλίτζης μας πληροφορεί γιά το θάνατο ενός από τα αδέλφια του βούλγαρου Σαμουήλ, του Δαβίδ, το 976, ο οποίος άπεβίω αναιρεθείς μέσον Καστοριάς και Πρέσπας εις τάς λεγόμενος Καλάς δρυς παρά τίνων Βλάχοι όδιτών. Στον ίδιο συγγραφέα υπάρχουν πληροφορίες για την κατάληψη της πόλης το 990 από τους Βουλγάρους του Σαμουήλ, την αποτυχημένη απόπειρα ανακατάληψης του Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου το 1015/1634 και την επιτυχημένη το 1018.

Στην εποχή αυτή ανάγονται και οι πρώτες πληροφορίες γιά την εκκλησιαστική ιστορία της πόλης. Στα τρία σιγίλλια του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου που χρονολογούνται πρίν από το Maio του 1020 αναφέρεται η σημαντική θέση της επισκοπής Καστοριάς  μεταξύ των υπαγομένων στην Αχρίδα επισκοπών .

 Πρόσφατα δημοσιευμένες σφραγίδες του 11^ου αιώνα αναφέρουν τον Ιωάννη Δουκίτζη,ύπατο και στρατηγό Καστοριάς και τον Θεόδωρο επισκεπτίτη(;) Καστοριάς, ενώ από τον Σκυλίτζη γνωρίζομε ότι στα μέσα του 11ου αιώνα η Καστοριά ήταν έδρα στρατηγού.

Στο συνεχιστή του Σκυλίτζη αναφέρεται το 1071 η αποτυχημένη προσπάθεια πολιορκίας της πόλης από το στρατηγό του Βοδινού, Πετρίλο . Το έτος 1082 την Καστοριά κατέλαβε ο Βοημούνδος, γιος του αρχηγού των Νορμανδών Ροβέρτου Γυισκάρδου.

Ένα χρόνο αργότερα, το φθινόπωρο του 1083 ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ανακατέλαβε την Καστοριά από τους Νορμανδούς. Οι τελευταίοι στις 25 Δεκεμβρίου του 1096 κατεβαίνοντας γιά την Α’ Σταυροφορία (1095-1099), υπό την ηγεσία πάλι του Βοημούνδου, από την πεδιάδα της Αδριανουπόλεως πέρασαν στην Καστοριά, την οποία λεηλάτησαν, διότι οι κάτοικοι αρνήθηκαν να τους παρέχουν φιλοξενία, και κατευθύνθηκαν προς την Πελαγονία.

Πηγή: H πόλη της Καστοριάς τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Εποχή (12ος – 16ος αιώνας)

Από το HISTORY OF MACEDONIA