Η αισθητική και οι πολιτικές ιδέες του Οδυσσέα Ελύτη

Σήμερα συμπληρώνονται δεκαπέντε χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Έλληνα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη (2 Νοεμβρίου 1911- 18 Μαρτίου 1996)  που σφράγισε ανεξίτηλα με την ποίησή του το μεταπολεμικό πολιτισμικό γίγνεσθαι της σύγχρονης Ελλάδος. Ο πολυβραβευμένος Έλληνας ποιητής  (Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1960, Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας το 1979) εκτός από ανανεωτής ποιητικών μορφών, εφευρέτης νέων εκφραστικών μέσων υπήρξε και αυτόφωτος φορέας γνήσιας έμπνευσης και τολμηρότατος κοινωνικός στοχαστής. Ως ελάχιστο φόρο τιμής στην μνήμη του, παραθέτουμε μια πρωτότυπη σύνθεση για την ποιητική αισθητική του και τις πολιτικές του ιδέες.

Αισθητική

''.....Των  ερώτων το τραύλισμα πάνω στα βράχια 

ένας φάρος που εκτόνωσεν αιώνων θλίψη

το τριζόνι το επίμονο καθώς η τύψη

και το μάλλινο έρημο μέσα στ' αγιάζι....." 

από το "Άξιον Εστί"

Ο Οδυσσέας Ελύτης υπηρέτησε τα Ελληνικά γράμματα για πάνω από 50 χρόνια, ξεκινώντας ως υπερρεαλιστής, χωρίς όμως να ενστερνιστεί ποτέ πλήρως τις ακρότητες του λογοτεχνικού αυτού ρεύματος ("αυτόματη γραφή" κτλ). Η ουσία του έργου του Ελύτη δεν βρίσκεται όμως μόνο στα ωραία ποιήματα και στους χαριτωμένους στίχους για τα καραβάκια, τα κυματάκια και τα νησάκια στο Αιγαίο 9χωρίς να σημαίνει ότι και αυτά δεν έχουν μεγάλη αξία και δεν αξίζουν της προσοχής μας). Ο Οδυσσέας Ελύτης προσπάθησε μέσα από το έργο του, τόσο το ποιητικό όσο και το πεζό που είναι ιδιαιτέρως εκτεταμένο αλλά εν πολλοίς άγνωστο, να περιγράψει και να υποστηρίξει μια εναλλακτική πρόταση για μια στάση ζωής που αναζητά την ουσία και δεν μένει μόνο στην επιφάνεια και την ύλη. Η πρόταση αυτή βρισκόταν σε απόλυτη αντιδιαστολή με το μοντέλο ζωής που στην εποχή του θα το χαρακτήριζε κανείς ως "μικροαστικό" και που σήμερα πλέον τείνει να καταστεί ένας λαβύρινθος - εφιάλτης για όλους μας.

Ο Ελύτης υπήρξε συνεπής υπερασπιστής όλων εκείνων των απλών πραγμάτων που όσοι από εμάς σήμερα ζούμε στα αστικά κέντρα ίσως να αναγνωρίζουμε θεωρητικώς την αξία τους και να τα νοσταλγούμε, αλλά τα έχουμε εξοστρακίσει πλήρως από τη ζωή μας. Ο Ελύτης πρέσβευε ως μοναδική αλήθεια το φως (ενδόμυχο ή μη), τον ήλιο και την δροσερή καλοκαιρινή σκιά του κάποιο απομεσήμερο του Ιουλίου, το ελαφρύ αεράκι που χαιδεύει τον γυμνό ώμο και το τιραντάκι, το νεαρό κορίτσι που γελάει ανέμελα, την αρμύρα του Αιγαίου, το φρεσκοψημμένο καφεδάκι με το γλυκό του κουταλιού, το μισάνοιχτο λευκό καρό πουκαμισάκι, τα "ρω του έρωτα" και την Μαρίνα...

Πολιτικές Ιδέες

".....όπου ανθεί ο μέσος όρος, παύω να υπάρχω. Μου είναι αδύνατο να ευδοκιμησω μέσα στην μάζα της εκάστοτε πλειοψηφίας. Οι ωραίες μειοψηφίες είναι το κάτι άλλο. Η τις κάνω σμαράγδι να φωτίζουν την νύχτα μου, ή τις τρώω με σοκολάτα και σαντιγύ. Για αυτό και καμιά ολιγαρχία που εκτιμώ δεν έρχεται ποτέ στα πράγματα....."

Ως ολοκληρωμένος πνευματικός άνθρωπος και ως άνθρωπος που δεν αναχώρησε ποτέ από την ελληνική κοινωνία αλλά ζούσε ως δρων υποκείμενο εντός της, ο Οδυσσέας Ελύτης δεν απείχε ούτε από την πολιτική. Απλώς, οι πολιτικές του Ιδέες και παρεμβάσεις δεν ήταν περιχαρακωμένες σε κομματικά μαντριά, αλλά ήταν επί της ουσίας διατυπωμένες, αιχμηρές και καίριες. Η βασική πολιτική  του αξία και συνιστώσα ήταν ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. Ο Ελληνισμός του Ελύτη ήταν ο Ελληνισμός του Ίωνα Δραγούμη(1) και του Περικλή Γιαννόπουλου, ο Ελληνισμός της γενναίας και τολμηρής Ομηρικής γλώσσας, της χαριτόβρυτου Ελληνικής φύσης και γης, της θάλασσας και της φωτοβόλου Ελληνικής παράδοσης που εκφράζεται στην ποίηση του Παπαδιαμάντη (2), του Κάλβου, του Σολωμού, του Σικελιανού και του Παλαμά και αντιδιαστέλλεται με το σκοτάδι, το τσουχτερό κρύο  και τον βαρύθυμο ορθολογισμό της Δύσης. Ο ποιητής λέει:

".....Οι ξένοι μας ζηλεύουν, όπως οι γείτονες μας ή μας φοβούνται και δεν εννοούν να μας αφήσουν να σηκώσουμε κεφάλι, όπως απαξάπαντες οι Δυτικοί. Το έδειξαν με την αισχρή στάση τους απέναντί μας και στα χρόνια της Μικρασιατικής εκστρατείας και στις μέρες μας με την Κύπρο. Μόνιμη επιδίωξη της Δύσης ανέκαθεν ήταν να μας χωρέσει τα δυο πόδια στα δικά της παπούτσια. Και να που τα καταφέρνει στις μέρες μας. Από εδώ και εμπρός θα περπατάμε με το ένα πόδι στην ΕΟΚ και με το άλλο στο ΝΑΤΟ....."(3)

Η πολιτική ιδεολογία του Ελύτη δεν ταυτιζόταν ούτε με την ασυναρτησία και την φτήνια του πολιτικού αστικού κόσμου της εποχής του, αλλά ούτε με την τυφλή αντιδραστικότητα της Αριστεράς. Ο ίδιος λέει:

".....Δεν τολμάς να τραβήξεις μια από τις αξίες που πιστεύεις ότι ικανοποιούν την εθνική σου φιλαυτία και βλέπεις να βγαίνουν μαζί της ένα σωρό άνθρωποι των Χρηματιστηρίων, που ανεβοκατεβαίνουν στην Κόλαση όπως στο σπίτι τους. Δεν κοιτάς να αγγίξεις μιαν από τις αξίες που ικανοποιούν τα αισθήματα σου για κοινωνική δικαιοσύνη και βρίσκεσαι να "κάνεις πορεία" με ένα συρφετό ανθρώπων που δεν έχουν δική τους σκέψη αλλά την περιμένουν από τον καθοδηγητή τους....." (4).

 Και αλλού:

"....Και τι να κάνω όταν δεν υπάρχει καμία παράταξη που να αντιπροσωπεύει τις πεποιθήσεις μου; Αφήστε ότι για έναν ποιητή αυτό μου φαίνεται αδιανόητο. Φαντάζεστε έναν Σολωμό να ανήκει σε παράταξη; Ο ποιητής ανήκει σε ολόκληρη την Χώρα του και σ΄ ολόκληρο τον λαό του....."

Και το τελικό του μεστό πολιτικό επιμύθιο για την νεολαία όλων των εποχών που οφείλει να ηλεκτρίζει τα πολύβουα αυτιά μας:

"Νεε θυμίσου: δε γίνεσαι δούλος όταν σε υποτάσσει μόνον αυτός που έχει την εξουσία - αλλά και εκείνος που την πολεμάει..."(5)

I. B. Δ. 

Σημειώσεις

(1)"Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη" στα "μικρά έψιλον" στον τόμο πεζών κειμένων "Εν λευκώ"
(2)"Η μαγεία του Παπαδιαμάντη" στο "Εν λευκώ"
(3)"Έχω δικαίωμα σαν Έλληνας να ανησυχώ για την ταυτότητα μου" συνέντευξη του Ελύτη στο "Βήμα της Κυριακής" 24.12.1978
(4) Απόσπασμα από "τα δημόσια και τα ιδιωτικά" στον τόμο του "Εν λευκώ"
(5) Από τα "δολώματα για τον κανένα" στον τόμο του "Εν λευκώ"

Πηγές

Οδυσσέας Ελύτης, ''Ποιήματα'', Εκδόσεις Ίκαρος
Οδυσσέας Ελύτης,'' Εν λευκώ'', Εκδόσεις Ίκαρος
Οδυσσέας Ελύτης, "Ανοιχτά Χαρτιά", Εκδόσεις Ίκαρος
Δημητρίου Τσάκωνα, "Ο Ελληνικός Υπερρεαλισμός", Εκδόσεις Κάκτος

Από τα ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ